Το ριζίτικο τραγούδι

 (Γενική περιγραφή)

*του Σταύρου Φωτάκη

Τα Δημοτικά Τραγούδια της Κρήτης, όπως και τα άλλα Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια, κατατάσσονται όπως είναι γνωστό, σε διάφορες κατηγορίες.

 Ένα ιδιαίτερο υποσύνολο των Δημοτικών Τραγουδιών της Κρήτης αποτελούνε τα «Ριζίτικα Τραγούδια».

 Τα τραγούδια αυτά ονομασθήκανε «ριζίτικα» γιατί ετραγουδιούντο από τους κατοίκους των ορεινών χωριών, κυρίως, της Δυτικής Κρήτης, των χωριών που βρίσκονται στις «ρίζες», δηλαδή στις υπώρειες των ορεινών όγκων των Λευκών Ορέων, του Κέντρους και του Ψηλορείτη.

 Σήμερα βέβαια τραγουδιούνται σ’ ολόκληρη την Κρήτη, αλλά και εκτός Κρήτης. Υποστηρίζεται ότι, πήρανε την ονομασία τους από τις ρίζες των βουνών, τα ριζιτοχώργιουλα ή ριζοβούνια χωριά, ιδιαίτερα των Λευκών Ορέων, όπου πρωτο-ακουστήκανε και σιγά-σιγά απλωθήκανε στο Νομό Ρεθύμνου, αλλά και παραπέρα ακόμη. Σύμφωνα με εκτιμήσεις παλαιών ερευνητών τα ριζίτικα τραγούδια ξεκινούνε από την εποχή της Αραβοκρατίας (824-961 μ.Χ.), με την κατάκτηση του νησιού από τον πειρατικό στόλο των Αράβων, τον 9^ο μ.Χ. αιώνα.

Άλλοι πάλι υποστηρίζουνε πως, το ριζίτικο τραγούδι έχει τις ρίζες του πιο παλιά και συνδέεται με την εγκατάσταση των Δωριέων στη Δυτική Κρήτη. Υπάρχουν και άλλες απόψεις που υποστηρίζουνε πως, το ριζίτικο τραγούδι εμφανίστηκε για πρώτη φορά, μάλλον στα μεσο-βυζαντινά χρόνια (961-1204 μ.Χ.) και έχει σχέση με τα Ακριτικά τραγούδια εκείνης της εποχής. Επί Ενετοκρατίας (1210-1669 μ.Χ.) συνεχίστηκε η δημιουργία ριζίτικων, που εξυμνούσανε τη φύση, τις επαναστάσεις, τους ηρωϊσμούς, τη θρησκεία, τον έρωτα, κ.λπ. Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας (1645-1913 μ.Χ.) δημιουργηθήκανε πάρα πολλά ριζίτικα, που τα περισσότερα και κυρίως τα πολεμικά, αποτυπώνανε τον πόθο του Κρητικού λαού για λευτεριά, αλλά και τραγούδια του γάμου, της ξενιθιάς, θρησκευτικά, ποιμενικά, σατιρικά, του Χάρου, κ.λπ. Επί Τουρκοκρατίας επίσης δημιουργηθήκανε ριζίτικα με καθαρά αλληγορικό χαρακτήρα, δηλαδή άλλα λέγανε κι άλλα εννοούσανε, για να συνεννοούνται και να παραπλανούνε τους Τούρκους.

Τελευταία περίοδος δημιουργίας ριζίτικων τραγουδιών θεωρείται η περίοδος του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου (1940-1944 ) και αμέσως μετά, τα οποία εξυμνούσανε τους αγώνες αντίστασης του Κρητικού λαού, της Μάχης της Κρήτης και τις καταστροφές που υπέστη το πολύπαθο νησί. Η σύνθεση ριζίτικων τραγουδιών συνεχίζεται και σήμερα.

Το ριζίτικο είναι το κυρίως δημοτικό τραγούδι της Κρήτης με πολλές ιδιαιτερότητες. Ήτανε και παραμένει καθαρά ανδρικό, επαναλαμβανόμενο από την παρέα, χωρίς τη συνοδεία μουσικών οργάνων και λεγότανε πάντα πρώτο σε κάθε διασκέδαση, στις παρέες, στα γλέντια γενικά, σε όλες τις κοινωνικές εκδηλώσεις. Τα ριζίτικα δεν είναι χορευτικά τραγούδια. Ήτανε ένα είδος τραγουδιού, περιορισμένο στις τοπικές κοινωνίες των χωριών, που σιγά-σιγά άρχισε να καταγράφεται δισκογραφικά και έτσι βγήκε έξω από την Κρήτη και έγινε ευρύτερα γνωστό σ’ όλη την Ελλάδα και παγκοσμίως.

Από πλευράς μελωδίας υποστηρίζεται ότι, υπάρχουνε περίπου 30 μελωδίες ριζίτικων τραγουδιών.

Το καθένα ριζίτικο τραγουδιέται με την ανάλογη μελωδία - σκοπό. Στο τραγούδισμα, τον κυρίαρχο λόγο έχει ο πρωτο-τραγουδιστής, ο οποίος επιβάλλεται με τη φωνή του, για να επικρατήσει απόλυτη ησυχία.

. Όταν τραγουδιούνται τα ριζίτικα της τάβλας δεν τρώνε, δεν πίνουνε και δεν μιλούνε.

Υπάρχει απόλυτος σεβασμός από όλους και κυρίως σ’ αυτόν που τραγουδεί.

Θεωρείται δηλαδή ότι, κατά την διάρκεια που τραγουδιέται ένα ριζίτικο, είναι πραγματική ιεροτελεστία. Ο Ελβετός μουσικολόγος Samuel Baud-Bovy (1906-1986), στο βιβλίο του : Μουσική καταγραφή στην Κρήτη 1953-1954, Αθήνα 2006, μελετώντας τα ριζίτικα της Κρήτης, τα οποία τραγουδούσανε μόνον άνδρες, διακρίνει την αρχαϊκότητά τους, καθώς και τη σχέση τους με την βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική («κρατήματα», μακρόσυρτοι ψαλμοί που ψάλλονται όταν προσκυνούνε τις εικόνες ή κοινωνούνε οι πιστοί). Είναι γεγονός ότι, υπάρχουνε ομοιότητες στο στίχο ριζίτικων τραγουδιών με δημοτικά τραγούδια άλλων Ελληνικών περιοχών τα οποία όμως τραγουδιούνται σε διαφορετικές μελωδίες

. Ο θαυμάσιος παραδοσιακός τραγουδιστής Χρόνης Αηδονίδης, Θρακιώτης στην καταγωγή, τραγουδεί σε παραλλαγή το γνωστό ριζίτικο : «Καλώς ανταμωθήκαμε», καθώς και Κυκλαδίτες τραγουδούνε το επίσης γνωστό ριζίτικο : «Κόκκινα χείλη φίλησα», φυσικά σε διαφορετικές μελωδίες. Μα και η σημαντικότερη, καταξιωμένη ερμηνεύτρια και ερευνήτρια της Ελληνικής παραδοσιακής μουσικής Δόμνα Σαμίου κατέγραψε από ηλικιωμένους στον Καμπανό Σελίνου Χανίων και αργότερα τραγούδησε η ίδια δισκογραφικά το γνωστό ριζίτικο : «Όντε τη θεμελιώνανε», σε γνωστή μελωδία, το οποίο είναι τραγουδισμένο και αναρτημένο στο διαδίκτυο σε τρεις ακόμη διαφορετικές μελωδίες..

Οι στίχοι των ριζίτικων είναι ανομοιοκατάληκτοι, κυρίως δεκαπεντασύλλαβοι, γιατί υπάρχουνε και λίγα ριζίτικα με δώδεκα συλλαβές. Τα ριζίτικα χωρίζονται, σε τραγούδια της τάβλας και τραγούδια της στράτας. Τα τραγούδια της τάβλας είναι τα τραγούδια των χαροκόπων, των γλεντζέδων, που κάθονται γύρω από την τάβλα-τραπέζι, τρώνε, πίνουνε και χαροκοπούνε. Τα ριζίτικα της τάβλας δεν τραγουδιούνται με όλους τους στίχους των, αλλά ο τραγουδιστής σταματά στον τρίτο ή τέταρτο στίχο και κλείνει με μια μαντινάδα ή ένα δίστιχο σε διαφορετικό σκοπό Τα τραγούδια της στράτας λέγονται κυρίως στους γάμους, στις «συνεπαρσές», όταν δηλαδή η νύφη είναι από άλλο χωριό και πηγαίνουνε οι γαμηλιώτες να την πάρουνε. Τραγουδιούνται στη διαδρομή, με όλους σχεδόν τους στίχους των, δηλαδή έχουνε μεγάλη διάρκεια.

Το ριζίτικο τραγούδι είναι πραγματικά βγαλμένο μέσα από την ψυχή του Κρητικού λαού, ο οποίος υμνεί με αυτό τη δύναμη, τη λεβεντιά, το θάρρος και την περιφρόνηση προς το θάνατο. Είναι ό,τι ωραιότερο υπάρχει στην ψυχή του ορεσίβιου Κρητικού. Είναι στολίδια του Κρητικού ιδιωματικού λόγου, που αντέχουνε και δεν τα φθείρει ο χρόνος. Είναι γέννημα και θρέμμα της Κρητικής ψυχής. Είναι η ιερή φλόγα, που ανάβει χιλιάδες χρόνια στην Κρήτη και γίνονται προσπάθειες να κρατηθεί αναμμένη.

*Ο Σταύρος Φωτάκης είναι Υποστράτηγος της ΕΛ.ΑΣ ε.α (τέως Α. Π), Συγγραφέας, Λογοτέχνης, Στιχουργός, Ερευνητής και ερμηνευτής ριζίτικων τραγουδιών.